Qaranka Jamhuuriyada Somaliland waxa uu u dhisan yahay hab dastuuri ah sida uu caddeeyey qodobka 37aad faqradiisa 2aad ee dastuurku, kaasoo tilmaamaya in qaranku yahay saddex waaxood oo kala ah
Xeer-dejinta, Xukuumadda (Fulinta) iyo Garsoorka, waax kastaana u madaxbannaantahay hawlaheeda dastuuriga ah.
Waxa maalmihii u dambeeyey socday khilaaf sharci oo ka dhex aloosnaa shir-guddoonka Golaha Wakiillada, isla markaana u gudbay waaxda garsoorka, gaar ahaan Maxkamadda sare oo sidoo kalena loo yaqaan Maxkamadda Dastuuriga ah, kadib markii isku shaandhayn dhammaystiran lagu sameeyey guddi hoosaayada Golaha Wakiillada, taasna uu ka dhashay is maandhaaf qaanuuni ah.
Khilaafkan oo salka ku haya arrin sharci oo u baahan in loo iftiimiyo masuuliyiin iyo guud ahaan shacabkaba, kaasoo aad moodo in haddii ay sii socoto dhalin kara khilaaf hor leh oo heer qaran u gudba, waxaanna lagu hakin karaa isla masalo sharci oo loo ifiyo dhinacyada is haya.
Qodobka 37aad faqradiisa 2aad ee dastuurka Somaliland, “Dhismaha Qaranku wuxuu ka kooban yahay saddex waaxood oo kala ah: Xeerdejinta, Fulinta iyo Garsoorka. Kala xadaynta awoodaha saddexda waaxood waxay noqon doonaan sida uu Dastuurku dhigayo. Waax waliba awoodda Dastuurku u gaar yeelay way u madax bannaan tahay,”
Qodobkaas dastuuriga ah wuxuu ku tusayaa kala madaxbannaanshaha waaxaha dawladda, balse waax kasta waxay ta kale la leeyahay shaqo (check and Balance), sababtoo ah way is dheeli tiraan si shaqada qaranku u socoto.
Golaha Barlamaanka wuxuu ku dhisan yahay xeer-hoosaad amma xeer (No. 012/01/06) la yidhaa Xeer-hoosaadka Golaha Wakiillada Jamhuuriyadda Somaliland, kaasoo uu shaqooyinkiisa u gaarka ah ku guto. Waxa kale oo uu ku hawlgalaa laga bilaabo qodobada 39aad ilaa 56aad ee dastuuriga ah, kuwaasoo wax badan ka sheegay sharciyada golaha iyo hawlihiisa u gaarka ah.
Waaxda Garsoorka laftegeedu waxay ku shaqaysaa qodobo dastuuri ah oo ka bilaabma qodobka 97aad ilaa 105, inkastoo 106 uu ka hadlo garsoorka, haddana waxa halkaas soo gasha hay’ad ka mid ah waaxda fulinta amma xukuumadda. Sidoo kale, waxa garsoorku uu ku shaqeeyaa Xeerka Nidaamka Garsoorka (Xeer LR.24/03/06) oo si faahfaahsan u sheega awoodda iyo shaqooyinka Garsoorku leeyahay.
Haddaan hoos ugu daadago barta sartu ka qudhuntay, la isku maan-dhaafsan yahay amma muranka sharci ka jiro waxa weeyaan laba arrimood oo kala ah; Xeer-hoosaadku ma dhigayaa in Guddi-hoosaadyada mar qudha la isku shaandheeyo sannadka u dambeeya iyo sannadka u horreeya? Maxkamadda Sare awood sharci ma u leedahay inay farogeliso waax qaran oo ka madaxbannaan amma dastuuri ah? Mase ka garnaqi kartaa xeer-hoosaad?
Bal aynu kala qaadno labada arrimood, si loo fahmo oo warku dharaarta uga caddaado, sharciyana loo fahmo arrimahan is dul saaran ee u baahan tafsiirida sharci, anigoo soo bandhigaya qodobada sharci, isla markaana aragtidayda siday ila tahay tafaasiil kaga bixin doona, caddaymaha aan hayana bedka soo dhigi doona si kooban oo maqaalkan ku kooban.
Golaha Wakiillada Xeer-hoosaadkiisa qodobka 18aad, faqradiisa 5aad waxay odhanaysaa “Xubnaha guddida layskuma shaandhayn karo sannadka u horreeya iyo ka u dambeeya ee muddada Golaha Wakiilada, mana bannaana in xubnaha Guddi dhammaantood la wada beddelo mar keliya.”
Waqtigan Golaha Wakiillada waxa u hadhay sannad iyo lix bilood, balse waxa aan bannaanayn in mar qudha la wada beddelo guddi hoosaayda sidaa darteed, shirguddoonku qodobkan wuu dhaafay oo wuu ku xad-gudbay inuu guddida xilligan isku shaandhayn ku sameeyo, sidoo kalena waxa uu sharciyan ku gefay in mar qudha la wada beddelay dhammaan guddi-hoosaayda golaha iyo waliba xubnahaba. Sababta sharcigu u diidayo in mar qudha la wada beddelo guddi-hoosaadyada waxa weeye si looga horatago shaqo xumo dhacda iyo dhibaato ka timaada hawlihii ay gacanta ku hayeen guddiyadaasi, maadaama ay sharciyo iyo waxyaabo qaranka muhiim u ah ku hawlan yihiin, taasna waxaad mooda in goluhu dar-jiidhay.
Waxa kale oo arrintan barbar socda ajendaha fadhiyada golaha, maadaama qayb ka mid ah shirguddoonku dacwadooda sharci ka gudbiyeen in aanay ajendaha Kalfadhiga 23aad ee golaha waxba kala socon, waxaana taas iftiiminaya qodobka 17 ee Xeer-hoosaadka Golaha Wakiillada, gaar ahaan faqradiisa 5aad oo sheegtay in soo diyaarinta ajendaha kala-fadhiga ay iska leeyihiin shirguddoonka oo ah Guddoomiyaha iyo labadiisa ku-xigeen. Waxaana erayga shir-guddoon kuu macnaynaya qodobka 1aad ee Xeer-hoosaadka Wakiillada, kaasoo odhanaya ‘Shir-guddoon: Waxa loola jeedaa Gudoomiyaha Golaha iyo labadiisa ku-xigeen oo wada Jira.’ Halkaasna waxa yaal muran sharci oo haddii Guddoomiye Cirro jebiyey u baahan inuu iska difaaco, haddii uu sharciyad u haysto, sababtoo ah labada guddoomiy-ku-xigeen waxay ku doodeen inaanay la diyaarin ajendaha, lana ogayn ajendaha goluhu ku shaqayn doono kalafadhigoodan cusub.
Haddan u soo noqdo go’aanka Maxkamadda dastuuriga ah ku hakisay ajendaha 23aad iyo isku shaandhaynta guddi hoosaayda. Sharciyan Maxkamadda Sare waxay awood u leedahay sida qodobka 98aad faqradiisa 1aad tilmaanto inay fasirto micnaha xeerarka ka soo baxa golayaasha dastuuriga ah iyo xeerarka degdegga ah, iyadoo la raacayo dastuurka, inuu ka garsooro laamaha dawladda oo dhinac ah iyo xubno ka tirsan dadweynaha oo dhinac ah amma inuu ka taliyo murannada dastuuriga ah amma khilaafyada sharci ee la xidhiidha waafaqsanaanta dastuurka.
Sharci ahaan haddaynu dul-istaagno xeerka sida gaarka ah uu ugu shaqeeyo Garsoorku ee Xeerka Nidaamka Garsoorka (Xee LR. 24/03/06) qodobkiisa 10aad faqradiisa 1aad waxay sheegta ? Maxkamadda Sare waxay hubisaa in Qoddobada sharciga sidooda loo dabaqey amma loo fuliyey amma loo fasirey iyo in ay qabato Hawl kasta oo uu u xil saarey Dastuurku amma sharciyada kale ee ka soo baxa waaxda Xeer-dejinta.
Marna xeerarka aynu soo xusnay ma sheegaan in Maxkamaddu faragelin ku samayn karto go?aamada waaxaha kale ee ka madaxbannaan, balse maadaama dacwad loo gudbiyey, dacwaduna sharciyad dib u eegis u baahnayd, waxa uga furna inay talo sharci ka dhiibato, ifisana in sharciga la baalmaray amma lagu taagna, khilaafkana ku dhammayso dhexdhexaad (Arbitration), balse uma bannaanayn in ay hakiso go’aan cod aqlabiyad ah Goluhu isku raacay, inkastoo barlamaanku sharciyada baal marsana.
Arrinka kale ee u baahan in bedka la soo dhigo wuxuu yahay Maxkamaddu Xeer-hoosaad ka garnaqi karta? Xeer-hoosaad waa xeer hay’ad gaar ah kala xaddeeya, mana ah mid arrin qaran khuseeya, xeerarka aynu soo sheegnay ee Dastuurku hormoodka u yahayna waxa ay sheegaan in Maxkamaddu tafsiir ku samayn karto arrin sharci oo waafaqsan dastuurka, arrinka khilaafku ka taagan yahayna waxa uu dabada ku haya xeer-hoosaad si cad u qeexaya waxa jira, taasna maxkamadda way seegtay inay eegto.
Guntii iyo gunnaanadkii waxa loo baahna in Golaha Wakiilladu xeer-hoosaadkooda waafajiyaan go’aanaday gadhayaan, halka maxkamadana ay seegtay inay talo sharci dhiibato oo aanay ku deg degin hakin amma inay go’aan hakin ah saarto waax dastuuri ah oo awood ahaan la mid ah.
Faalo Sharci; Ibraahim Khadar Siciid Graduate, Member of Jamhuuriya Newspaper, Hadhwanaagnews and Somaliland Director of Al Nour Charity Foundation(ibraahimkhs@hotmail.com)